«Ο καθρέφτης μου είσαι εσύ» Πρόγραμμα συναισθηματικής νοημοσύνης – σχέδιο δράσης

Τη σχολική χρονιά 2010-2011 η Δ/ντρια και οι Δάσκαλοι του 1ου Δημοτικού Σχολείου Τριλόφου Θεσσαλονίκης αποφάσισε να υλοποιήσει καινοτόμο πρόγραμμα διάρκειας μίας εβδομάδας. Την εβδομάδα αυτή οι μαθητές/τριες διδάχθηκαν όλα τα μαθήματα μέσα από φάκελο εργασίας διατηρώντας τους στόχους των επιμέρους μαθημάτων-ενοτήτων και παράλληλα καλλιέργησαν τομείς της συναισθηματικής νοημοσύνης, με στόχο να αναπτύξουν ένα υγιές ρεπερτόριο συναισθημάτων. Μια εβδομάδα χωρίς βιβλία, αλλά με πολύ μεράκι, εργασία και χαρά. Γενικός σκοπός ήταν η ανάπτυξη συναισθηματικών και κοινωνικών δεξιοτήτων των παιδιών. Το πρόγραμμα έδωσε έμφαση στις ικανότητες για ποιοτική επικοινωνία, προσωπική υπευθυνότητα, αυτοεπίγνωση και αυτοαποδοχή. Συμπεριλήφθηκαν  οι ενότητες επικοινωνία, αυτοαντίληψη, αναγνώριση – έκφραση και χειρισμός συναισθημάτων, στρατηγικές αντιμετώπισης αγχογόνων καταστάσεων, επίλυση συγκρούσεων. Προηγήθηκαν του προγράμματος δύο εβδομάδες προετοιμασίας σε επίπεδο ομάδας εργασίας εκπαιδευτικών. Τα γραφεία μας μεταμορφώθηκαν σε δημιουργικά εργαστήρια, υπήρξαν ανταλλαγές απόψεων στα πλαίσια συνεργασίας, δόθηκε η ευκαιρία ουσιαστικής ενδοσχολικής  επιμόρφωσης και μιας ουσιαστικής προσπάθειας ομαδοποίησης του Συλλόγου Διδασκόντων. Αντιμετωπίσαμε όλοι μας τα προβλήματα που διαφαίνονται στην ανάληψη πρωτοβουλιών και ενεργειών σε επίπεδο ομάδας. Η αφορμή για να ξεκινήσει το πρόγραμμα δόθηκε μέσα από παιδαγωγική συνάντηση όπου στην ουσία είχε γίνει ανταλλαγή προβληματισμών όλων μας σχετικά με τα παρακάτω ζητήματα:

• Είναι το σχολείο μας  ίσο για παιδιά άνισα, μέσα σε έναν κόσμο κοινωνικά άδικο, μέσα σε μια σκληρή πολιτισμική ανισότητα και πραγματικότητα σε μικρό ή μεγάλο βαθμό;
• Τα παιδιά μας κατά πόσο είναι διορατικά, κατά πόσο ελέγχουν τα συναισθήματά τους, κατά πόσο καταβάλλουν προσπάθεια να κατανοήσουν τα συναισθήματα των γύρων τους, κατά πόσο ελέγχουν τις δικές τους προκαταλήψεις και είναι ειλικρινή, υποστηρικτικά και εκφραστικά;
• Αναρωτηθήκαμε αν υπάρχει σχέση μεταξύ των συναισθημάτων και της διαδικασίας μάθησης.

Πιστεύω μας από την αρχή ήταν ότι η συναισθηματική νοημοσύνη μπορεί να διδαχθεί και να αποκτηθεί με μεθόδους πρακτικής εφαρμογής με τη δημιουργία κινήτρων και με τη συστηματική μελέτη των οποιοδήποτε σχολίων. Στα πλαίσια του προγράμματος του σχολείου μας, μας είχε δοθεί ήδη η ευκαιρία να αναπτύξουμε δραστηριότητες, έτσι ώστε μέσα στη διαδικασία μάθησης να εμπεριέχεται και η απόκτηση όλων των παραπάνω ικανοτήτων. Παρείχαμε συναισθηματική εκπαίδευση με πολλούς τρόπους όπως: οδηγίες μέσα στην τάξη, παιχνίδια ρόλων, εξωσχολικές δραστηριότητες, υποστηρικτικό σχολικό κλίμα με την εμπλοκή των μαθητών/τριών, των εκπαιδευτικών και των γονέων σε κοινωνικές δραστηριότητες. Θεωρήσαμε όμως ότι θα ήταν ξέσπασμα συναισθημάτων, μία εβδομάδα γεμάτη δραστηριότητες καλλιέργειας συναισθηματικής νοημοσύνης με προσέγγιση διαθεματική και κρατώντας τις περισσότερες φορές παράλληλα τη στοχοθεσία των επιμέρους μαθημάτων του Α.Π. (διεπιστημονική). Μέσα από τις διαδικασίες τις οποίες αρχικά θεωρούσαμε καθαρά γνωστικές, αποδείχθηκε ότι ήταν ουσιαστικά αποτέλεσμα σύζευξης γνωστικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων και διεργασιών. Για παράδειγμα στα πλαίσια του γλωσσικού μαθήματος και μέσα από λογοτεχνικά κείμενα δόθηκε η ευκαιρία στα παιδιά να διακρίνουν τους χαρακτήρες των ηρώων και το πώς αισθάνονται και δρουν, πώς αντιδρούν στο σύνολο των συναισθημάτων τους, αλλά κυρίως πόσο αποτελεσματικές είναι οι διάφορες μέθοδοι αντιμετώπισης καταστάσεων. Το εγχείρημα «αφήνω τα βιβλία μου στο σπίτι», δεν ήταν στην εφαρμογή του εύκολο. Πρωταρχικό μέλημα ήταν η σωστή ενημέρωση των  γονέων, γιατί ο μέσος Έλληνας γονέας δεν είναι ακόμη έτοιμος να δεχθεί εύκολα διαδικασία μάθησης μέσα από πολυποίκιλο διδακτικό υλικό φακέλου. Στη συνέχεια έπρεπε να βρεθεί σε μικρό χρονικό διάστημα υλικό. Απευθυνθήκαμε σε φορείς και πρόσωπα  που ασχολούνται με τον τομέα αυτό. Ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμά μας ο σχολικός Σύμβουλος της Περιφέρειας μας και ο Υπεύθυνος του Γραφείου Αγωγής Υγείας Π.Ε. ανατ. Θεσσαλονίκης. Παίρνοντας το υλικό στα χέρια μας, στην ουσία δεχθήκαμε πληθώρα ερεθισμάτων και έτσι ξεκίνησε η αναζήτηση υλικού και ιδεών από άλλες πηγές όπως, διαδίκτυο, προσωπικές βιβλιοθήκες, αρχείο υλικού σχολείου. Από τις πρώτες ημέρες διαφάνηκε ότι το κάθε τμήμα είχε τις δικές του ανάγκες και θα επιχειρούνταν  εξειδικευμένη σύνδεση στόχων και αξιών, με επίκεντρο το βασικό στόχο-ιδέα. Ο κάθε συνάδελφος δημιούργησε το δικό του φάκελο εργασίας, μια διαδικασία που διήρκησε μια εβδομάδα και πολλές εργατοώρες. Τα επιμέρους projects, είχαν ξεκάθαρους στόχους, φύλλα εργασίας στοχευμένα και εξυπηρετούσαν εκτός από στόχους καλλιέργειας και ανάπτυξης συναισθηματικής νοημοσύνης παράλληλα στόχους διδακτικών ενοτήτων του Α.Π. Στο στάδιο ανάπτυξης των σχεδίων εργασίας προέκυψε η ουσιαστική ευκαιρία καλλιέργειας θετικών σχέσεων ανάμεσα στο συντονιστή (δάσκαλο) και τα μέλη της ομάδας (μαθητές/τριες). Ακόμη, ενθαρρύνθηκαν όλα τα παιδιά για συμμετοχή και αναπτύχθηκε ενισχυτικό περιβάλλον για να καλλιεργηθεί η αλλαγή συμπεριφοράς. Στην πορεία εξέλιξης διαπιστώθηκε από όλους μας η απόκτηση ικανοτήτων όπως: αυτοεπίγνωση, αυτορρύθμιση, κίνητρα συμπεριφοράς, ικανότητα στις σχέσεις με τους άλλους, ενσυναίσθηση και κατέστη σαφές ότι θα πρέπει να εμπεριέχονται συνεχώς στη διαδικασία μάθησης, καθότι αυτές ενδυναμώνουν την αυτοπεποίθηση των παιδιών, το ενδιαφέρον τους, τον αυτοέλεγχο και την αυτοσυγκέντρωσή τους, καθώς επίσης και τον τρόπο συνεργασίας και επικοινωνίας με τους άλλους. Έγινε επίσης, κατανοητό απ’ όλους μας ότι το περιβάλλον εκμάθησης πρέπει συνεχώς να προσαρμόζεται και να μεταβάλλεται. Επίσης παρατηρήθηκε ότι πολλές φορές χάνουμε το πραγματικό νόημα της εκπαίδευσης, όταν την εξισώνουμε με την αφομοίωση και μετάδοση πληροφοριών και τις επιδόσεις στις εκάστοτε εξετάσεις και διαγωνισμούς. Αντιθέτως πρέπει τα παιδιά μας να μάθουν πώς να μαθαίνουν και πως να αναπτύξουν την ικανότητα του τρόπου σκέψης και  τους τρόπους συμπεριφοράς και μεθόδων αντιμετώπισης διάφορων καταστάσεων. Η συναισθηματική εκπαίδευση στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα είναι τελικά το «χαμένο κομμάτι» του εκπαιδευτικού συστήματος Στην πορεία του προγράμματος κρατήθηκε από όλους ημερολόγιο δραστηριοτήτων και καταγραφή παρατηρήσεων. Υπήρξε αξιολόγηση και ανατροφοδότηση σε ημερήσια βάση καθώς και τελική αξιολόγηση. Επίσης στην πορεία του προγράμματος υπήρξε έντονος ο προβληματισμός κατά πόσο είναι έτοιμος ο εκπαιδευτικός να αντιμετωπίσει τις εκρήξεις  των συναισθημάτων. Η εκπαιδευτική εμπειρία μας και η προσπάθεια αυτοεπιμόρφωσης ήταν τα αποκλειστικά μας εφόδια στις δύσκολες στιγμές ανάπτυξης των θεμάτων. Μπορέσαμε:

• να εξασφαλίσουμε την ισότιμη συμμετοχή
• να σεβαστούμε τις απόψεις των άλλων
• να κρατήσουμε τη συζήτηση «εντός θέματος»
• να αποφύγουμε τυχόν σύγχυση με κατάλληλες ερωτήσεις, να επιτύχουμε τη σαφήνεια
• να ερμηνεύσουμε και όχι να κρίνουμε
• να δημιουργήσουμε κλίμα εμπιστοσύνης, ασφάλειας και αποδοχής.

Μέσα από το πρόγραμμα βελτιώθηκε η επικοινωνιακή ικανότητα των παιδιών. Αναγνώρισαν, εξέφρασαν και χειρίστηκαν σε ικανοποιητικό βαθμό τα συναισθήματά τους. Σε μικρό βαθμό κατάφεραν να χρησιμοποιήσουν εναλλακτικούς τρόπους έκφρασης αρνητικών συναισθημάτων. Αποδέχθηκαν και βελτίωσαν την εικόνα του εαυτού τους. Με έκπληξη συνειδητοποίησαν τα θετικά χαρακτηριστικά του εαυτού τους. Χαρακτηριστικό ήταν ότι όταν τους ζητήθηκε να χαρακτηρίσουν με λέξεις τον εαυτό τους, αναφέρθηκαν με ευκολία στα αρνητικά χαρακτηριστικά και δυσκολεύτηκαν να αναφερθούν σε θετικά. Παρατηρήθηκε εμπλουτισμός του λεξιλογίου των παιδιών για τα συναισθήματα και συνειδητοποίησαν ότι είναι καλύτερα να εκφράζουμε και να μιλούμε για τα συναισθήματά μας, ακόμη και όταν αυτά είναι αρνητικά όπως αυτό του θυμού. Στην τελική αξιολόγηση η συνεργασία, η συμμετοχή και το ενδιαφέρον των παιδιών για το πρόγραμμα εκτιμήθηκαν έως πολύ ικανοποιητικά. Οι γονείς είχαν θετική στάση. Τους δόθηκε η ευκαιρία μέσα από εργασίες που είχαν ανατεθεί στα παιδιά τους να συζητήσουν με αυτά, να αναγνωρίσουν τους παράγοντες που διευκολύνουν  την επικοινωνία τους και να βρουν εναλλακτικούς τρόπους επικοινωνίας με διαφορετικούς κώδικες. Πολύ σημαντική και χρήσιμη ήταν η καθημερινή επιστολή προς τους γονείς, στην οποία περιγράφονταν οι στοχευμένες δραστηριότητες και δίνονταν οδηγίες για την εργασία, καθώς και ανάλυση των φύλλων εργασίας. Καθοδηγούσε ακόμη, την τυχόν αναγκαιότητα συμμετοχή τους στα παραπάνω. Υπήρξε επίσης κύκλος απογευματινών συναντήσεων με στόχο να συνειδητοποιήσουν τις διαστάσεις του προβλήματος της επαφής με το νέο άνθρωπο της εποχής μας. Στα πλαίσια ημερίδας δόθηκε οι ευκαιρία στους γονείς να ακούσουν  τις παιδαγωγικές απόψεις  εκπαιδευτικών πάνω στα θέματα της παιδικής επιθετικότητας και παραβατικότητας, της σχολικής βίας, της απομόνωσης και μοναξιάς του νέου ανθρώπου. Στην τελική αξιολόγηση διαφάνηκε η θετική στάση απέναντι στο πρόγραμμα των εμπλεκομένων συναδέλφων, εισηγήθηκαν μάλιστα τη διεύρυνση του προγράμματος. Σημειώθηκε η ανάγκη υλικοτεχνικής υποδομής. Θεωρήθηκε σημαντικό στον «αιώνα μελαγχολίας» η ένταξη προγραμμάτων συναισθηματικής νοημοσύνης και ο εκπαιδευτικός προσανατολισμός προς το άτομο και όχι προς τη στεγνή ακαδημαϊκή γνώση. Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε από τους/τις εκπαιδευτικούς: Παππά Άννα, Αϊβάζογλου Ευδόκιμο, Αποστόλου Ελευθερία,  Βράκα Βασιλική, Γαλάνη Μαρία, Γκιάτα Θωμά, Γκαγκά Αντώνη, Δημαράκη Γιαννούλα, Εφέογλου Ελένη, Ιωαννίδου Κυριακή, Κεχαγιά Γεωργία, Κορρέ Βασιλική, Κουτσούρα Βούλα, Λιάκου Κων/να, Μπράτζου Νίκη, Μποκή Κων/νο, Μιχαλά Κατερίνα, Μουστάκη Ράνια, Νάννου Αργυρή, Παγώνη Αναστασία, Παπαδοπούλου Τέρψη, Πέσκου Λένκα, Πολίτου Μαρία, Ρουσομάνη Αναστασία, Σιδηροπούλου Συμέλα, Στολτίδου Αλεξάνδρα, Τριανταφύλλου Κατερίνα,Χαλκιά Ευαγγελία και όλα τα παιδιά του σχολείου μας